Door medicatie, vaccinatie en onze toenemende kennis van gezond leven roeien we steeds meer ziekten uit. In de 22ste eeuw zijn veel ziekten verleden tijd, maar er zijn helaas ook ziekten die onze medische wetenschap ‘overleven’ en ziekten die door veranderingen juist verergeren.
Henk Hilderink van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu is intensief betrokken bij het onderzoek naar de mogelijke volksgezondheid in de toekomst. Samen met zijn collega’s onderzoekt Hilderink welke uitdagingen Nederland op het gebied van de volksgezondheid te wachten staat in de toekomst. Scientias.nl vroeg Hilderink waaraan we in de toekomst zullen sterven, want we moeten ergens aan doodgaan, toch?
Trends doortrekken
“De ziekten van de toekomst voorspellen is erg lastig, want als je in de toekomst probeert te kijken, heb je altijd te maken met onzekerheden,” antwoordt Hilderink. “We hebben het dus niet zozeer over voorspellen, maar over het verkennen van de toekomst.” Toch kan er een aantal dingen over onze gezondheid in de verre toekomst met meer zekerheid worden beschreven. “Door op een systematische manier naar data over onze gezondheid te kijken, zien we wat trends waren in het verleden en wat nu trends zijn op gezondheidsvlak. Die trends kunnen we doortrekken naar de toekomst, waarna je overzicht hebt over de trends voor tien, twintig tot dertig jaar.” Het RIVM berekent de trends van de toekomst met behulp van computersimulatiemodellen. “Dit geeft natuurlijk wel een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid weer,” zegt Hilderink. “Maar we toetsen de modellen en de resultaten dan ook bij bijvoorbeeld experts op de gebieden die ermee te maken hebben.”
Hoever vooruit kunnen die ‘voorspellingen’ gedaan worden? “De meeste toekomstprojecties zijn gericht op 2030 of 2040, maar soms kunnen we nog verder vooruit kijken.” Hilderink vertelt dat samen met de prognosegegevens van het CBS over hoe oud we worden, er een duidelijke lijn te ontdekken is in de toename van ziekten. “De bevolkingsveroudering is in grote mate bepalend voor hoe ziekten zich gaan ontwikkelen,” vertelt Hilderink. “De meeste ziekten nemen namelijk duidelijk toe met de leeftijd. Het CBS geeft prognoses van bevolkingsontwikkelingen, zoals veroudering, tot aan 2060, terwijl de klimaatveranderingen zich naar verwachting voornamelijk voltrekken in de tweede helft van deze eeuw. Ziekten waarvoor dit bepalende factoren kunnen zijn, kun je dan ook projecteren tot aan het einde van deze eeuw.” De 22ste eeuw ligt nu nog te ver in de toekomst om daar zinnige uitspraken over te doen. “Er kan in 100 jaar nog van alles veranderen, door bijvoorbeeld allerlei technologische ontwikkelingen, waardoor de toekomstvisies compleet kunnen veranderen,” ligt Hilderink toe.
Ergste ziekten
Als we de trends doortrekken tot eind deze eeuw. Wat komt daar dan uit? Waar zullen we eind deze eeuw/begin volgende eeuw aan sterven? Met andere woorden: wat zijn de ergste ziekten van de toekomst? “Erge ziekten leiden tot de dood of beïnvloeden in sterke mate hoe mensen zich voelen,” zegt Hilderink. Een erge ziekte hoeft dus niet per definitie te betekenen dat deze ziekte ertoe leidt dat je eraan sterft. “De sterfte aan hart- en vaatziekten neemt in de toekomst bijvoorbeeld af, maar dit betekent niet dat mensen er niet onder lijden,” aldus Hilderink. “De zorg voor deze ziekte en de preventie ervan verbetert, waardoor meer mensen ermee in leven blijven. Maar ze hebben dus evengoed veel last van hun ziekte, ook al gaan ze er niet aan dood.” Hilderink en zijn collega’s ‘telden’ de sterfte aan, én het voorkomen van ziekten, bij elkaar op en kwamen zo tot een lijst van ‘de ergste ziekten in de toekomst’, oftewel: de ziektes met de grootste ziektelast. Deze toekomstprojecties van het RIVM reiken tot aan 2030.
1. Hart- en vaatziekten
“Ziekten die vooral de laatste decennia een belangrijke verandering laten zien, zijn de hart- en vaatziekten, zoals coronaire hartziekten, hartfalen en beroertes. Het aantal mensen dat aan hart- en vaatziekten overlijdt, is heel sterk afgenomen en dat zal in de toekomst ook nog verder afnemen,” vertelt Hilderink. “We drukken deze ziekten de kop in met betere kwaliteit van de zorg, maar ook met de preventieve maatregelen die genomen worden, zoals dotterbehandelingen. Die maatregelen zorgen ervoor dat mensen veel langer kunnen blijven leven, terwijl ze wel lijden aan hart- en vaatziekten. Het is dus net hoe je de ‘ergste ziekten’ interpreteert,” zegt Hilderink. “Aan iets doodgaan is natuurlijk het allerergste, maar als je ergens mee leeft heb je er nog steeds last van en gaat de kwaliteit van je leven erop achteruit.” Qua ziektelast blijven hart- en vaatziekten daarom wel een erge ziekte, ook in de toekomst.
2. Diabetes Mellitus
“Deze zie je echt opkomen,” vertelt de onderzoeker. “De komende twee decennia neemt deze ziekte nog met ruim 30 procent toe. Eén van de risicofactoren voor Diabetes Mellitus is overgewicht. Echter, het aantal mensen met overgewicht zal de komende decennia naar verwachting niet verder stijgen. Daarbij is diabetes steeds beter behandelbaar, waardoor je er minder snel aan doodgaat. “Diabetes is tegenwoordig in een stadium vóór de daadwerkelijke ziekte te signaleren,” vertelt Hilderink. Hierdoor is de groep die aan diabetes lijdt veel groter en leven mensen met diabetes er langer mee, waardoor je dus een grote toename van de groep diabetespatiënten krijgt.
3. Chronische obstructieve longziekten (COPC)
De belangrijkste risicofactor voor COPD is roken. “Hoe meer en hoe langer men heeft gerookt, des te groter is de kans op COPD,” vertelt Hilderink. Naast (passief) roken spelen ook erfelijke eigenschappen en luchtverontreiniging mogelijk een rol. “Ondanks dat het aantal rokers waarschijnlijk gaat dalen, kan de ziektelast van COPD de komende twintig jaar met bijna 50 procent toenemen.” Hiermee neemt COPD in 2030 de derde plek in na coronaire hartziekten en diabetes mellitus.
4. Longkanker en andere vormen van kanker
Longkanker blijft ook een belangrijke ziekte in de toekomst. “Dit komt voor een groot deel door de gevolgen van roken in het verleden,” vertelt Hilderink. “Alhoewel we verwachten dat in de toekomst minder mensen zullen roken, zijn ook de effecten van het rookgedrag in het verleden van belang. Ook als mensen zoveel jaar gestopt zijn, is er nog effect op het ontwikkelen van de ziekte.”
Alle soorten van kanker bij elkaar maakt kanker een ziekte die nog voor veel ziektelast kan gaan zorgen in de toekomst, blijkt uit het verhaal van Hilderink. Er zijn wel wat vooruitgangen geboekt bij de behandelingen, mede door het tijdiger signaleren van ziekten, door onder meer screenings. Maar er word ook weleens geroepen dat kanker over twintig jaar een chronische ziekte is. “Kanker zou dan niet langer een ziekte zijn waaraan je doodgaat, maar je leeft wel mét kanker.” Bij longkanker is dat wel een ander verhaal, zegt de onderzoeker. “Dat is moeilijker te behandelen en er overlijden veel mensen binnen een jaar na diagnose.” Waarom nemen die vormen van kanker zoveel toe? “Ook dit is weer gevolg van de leeftijdstoename,” vertelt Hilderink. “Hoe ouder bijvoorbeeld een man is, hoe hoger de kans is dat hij prostaatkanker ontwikkelt. Als je niet doodgaat doordat andere ziekten steeds beter behandeld kunnen worden, heb je gewoon meer kans om een kanker te ontwikkelen, waaraan je vervolgens doodgaat.”
5. Dementie
De veroudering van de bevolking zet door en daarom zal dementie nog meer gaan ‘toeslaan’. De ziekte neemt ook nog steeds erg toe als doodsoorzaak. De laatste twintig jaar is er gewoon bijna een verdubbeling van de ziektelast die je bij dementie kunt hebben. “Dit komt niet alleen doordat mensen ouder worden,” vertelt Hilderink. “Maar als je niet aan een andere ziekte doodgaat, krijg je uiteindelijk dementie. Het komt erop neer dat je uiteindelijk ergens aan zult doodgaan, zelfs als je leven dusdanig wordt opgerekt tot je bijvoorbeeld 120 jaar oud bent.”
Infectieziekten
In de top vijf van het RIVM staat geen enkele infectieziekte. Toch zou een infectieziekte binnen korte tijd veel mensen het leven kunnen kosten. Denk maar eens aan SARS en ebola. Hoeven we voor een dergelijke infectieziekte in de toekomst dan niet bang te zijn? “Infectieziekten zijn veel minder gevaarlijk geworden, doordat we daar de afgelopen 100 jaar zoveel vooruitgang op geboekt hebben. Gelukkig maar. Toch wil dit nog niet zeggen dat een dergelijke ziekte in de toekomst niet meer belangrijk kan worden.”
“Hier speelt bijvoorbeeld de antibioticaresistentie wel een rol. Wereldwijd is er grote zorg om de mogelijke effecten van antibioticaresistentie. Wat vooral opvalt, is dat het aantal middelen tegen bacteriën, oftewel antibiotica, afneemt.” Er worden momenteel weinig nieuwe antibiotica ontwikkeld en dat zou wel eens tot problemen kunnen leiden, vertelt Hilderink. “Infectieziekten, die nu nog eenvoudig behandeld kunnen worden, kunnen hierdoor weer de kop op steken, als blijkt dat de antibiotica die we hebben niet meer werken. Maar welke infectieziekte en in welke mate deze problemen kan geven, is (nog) niet te voorspellen.
Een pandemie die de wereld uitroeit
Een pandemie is het allergrootste gevaar dat bij infectieziekten op de loer ligt. Een infectieziekte waar geen geschikt vaccin en/of medicatie voor is, kan zich heel snel verspreiden en zo leiden tot een wereldwijde infectie van de bevolking. Zeker als het een heftige ziekte is, zoals SARS of ebola, en het de dood tot gevolg heeft. “We reageren gelukkig nog snel genoeg op dergelijke ziekten en tot nu toe is het gelukt om op tijd de juiste middelen in te zetten om een pandemie te voorkomen,” zegt Hilderink. De vraag blijft: wat als er een ziekte ontstaat waarvoor dit niet op tijd lukt? Infectieziekten zijn ook nog eens zeer onvoorspelbaar, zeker als deze worden bepaald door bijvoorbeeld klimaatveranderingen of sociaal gedrag, zoals het geval was met de HIV/AIDS-epidemie.
Hoe te overleven
Als er echt een pandemie uitbreekt in de toekomst, is het lastig om deze te overleven als het om een dodelijke ziekte gaat die zich gemakkelijk laat overdragen, bijvoorbeeld ook van mens op dier en andersom. Natuurlijk kun je jezelf wel zo goed mogelijk beschermen tegen andere ziekten. Hilderink weet exact te vertellen voor hoeveel procent bepaalde gewoonten, levensstijlen of gedragingen bijdragen aan de ziektelast van een ziekte. Zo is roken voor 13% verantwoordelijk voor de ziektelast in Nederland. Alcoholgebruik draagt met 3% aan bij verschillende ziekten, zoals hart- en vaatziekten. En overgewicht draagt met 5% bij aan ziekten, waaronder ook de hartziekten en eveneens diabetes.
Hebben de toenemende uitlaatgassen en luchtverontreiniging ook invloed op de groei van ziekten, zoals longkanker en COPD? “Ja,” antwoordt Hilderink. “Het milieu is als risicofactor voor ongeveer 5% ‘verantwoordelijk’ voor deze ziekten. Met name de luchtvervuiling draagt bij aan ziekte (90% van de 5%).” Door luchtvervuiling zweven er allemaal hele kleine deeltjes in de lucht, die je niet kunt zien, maar die wel onder meer de heftige ziekte longkanker mede kunnen veroorzaken. Gelukkig is de laatste decennia de concentratie van deze kleine stofdeeltjes in de lucht iets ‘verbeterd’. “Alleen speelt ook hier weer de bevolkingsveroudering een rol,” zegt Hilderink. “Ouderen zijn namelijk gevoeliger voor luchtvervuiling.”
Voeding en lichamelijke activiteit spelen een grote rol in de ontwikkeling van overgewicht en ziekten zoals diabetes of hart- en vaatziekten. “Maar doordat dit afhankelijk is van het gedrag van de mens – en natuurlijk ook hoe de wereld er straks uitziet – is dit een factor waarvan het erg onzeker is hoe deze zich in de toekomst zal ontwikkelen,” zegt Hilderink.
“Voor gevaarlijke infectieziekten is het met name belangrijk om waakzaam te zijn bij de voedselproductie. Kippen, varkens etc. zijn toch wel kwetsbaar voor zulke uitbraken. Daarnaast is de ontwikkeling van nieuwe antibiotica een belangrijk punt.” Maar hoe je het ook wendt of keert: uiteindelijk ga je ergens aan dood. Is het geen infectieziekte, dan is het waarschijnlijk een hartziekte, kanker of de ziekte die je zelfs bij een vitaal leven op je 120ste nog kan nekken: dementie.
